Στα 1918 ιδρύεται το Ιστορικό Αρχείο - Μουσείο Ύδρας σε κτίριο που βρίσκεται κοντά στο Λιμεναρχείο, στην ανατολική πλευρά του Λιμανιού και το οποίο κατασκευάστηκε με δαπάνη του Υδραίου εφοπλιστή και ευεργέτη Γκίκα Ν. Κουλούρα.

Ο Αντώνιος Δ. Λιγνός, ιατρός και Δήμαρχος Ύδρας για 40 συνεχή χρόνια, αναλαμβάνει με ακαταπόνητο ζήλο το έργο της ταξινόμησης και μεταγραφής του υλικού του αρχείου της κοινότητας Ύδρας (1708 - 1865), που είχε ο ίδιος ανακαλύψει σε κελιά-αποθήκες του Ι.Ναού της Κοιμήσεως της Θεοτόκου της Ύδρας. Με αυτές τις εργασίες έθεσε τις βάσεις για τη δημιουργία Μουσείου και Βιβλιοθήκης στο νησί. 

Το 1952 ο Γκίκας Κουλούρας δωρίζει το κτίριο στο κράτος και από τότε το ιστορικό Αρχείο - Μουσείο Ύδρας λειτουργεί ως Δημόσια υπηρεσία που υπάγεται στο ΥΠΕΠΘ και εποπτεύεται επιστημονικά από τα Γενικά Αρχεία του Κράτους.

Το 1972, με την άοκνη φροντίδα του τότε Σεβασμιώτατου Μητροπολίτου Ύδρας, Σπετσών και Αιγίνης κ.κ. Ιεροθέου, κατεδαφίζεται το αρχικό κτίριο για λόγους κατασκευαστικούς και στη θέση του οικοδομείται το σημερινό κτίριο.

Το νέο κτίριο εγκαινιάστηκε τον Ιούλιο του 1996 και στεγάζει στους επιβλητικούς του χώρους την επανασυσταθείσα αρχειακή-μουσειακή υπηρεσία, τη Βιβλιοθήκη και λειτουργεί καθημερινά για τους ιστορικούς ερευνητές και τους επισκέπτες του νησιού.

Σκοπός του Aρχειακού τμήματος είναι ο εντοπισμός, η συγκέντρωση, η ταξινόμηση, η διατήρηση ευρετηρίου και τέλος η δημοσίευση παντώς είδους αρχειακού υλικού που έχει σχέση με την Ύδρα, την τοπική της ιστορία, την παράδοση και τον πολιτισμό της.

Στο Υδραϊκό αυτό κέντρο ιστορικής τεκμηρίωσης εισέρχεται κατόπιν επιλογής αρχειακό υλικό από τις Δημόσιες υπηρεσίες του νησιου καθώς και αρχεία Φορέων και ιδιωτών, τα οποία αποτελούν σημαντικές πηγές ιστορικής έρευνας για τον τόπο και προβάλουν ιστορικά τον πρωταγωνιστικό ρόλο της Ύδρας ιδιαίτερα την περίοδο του 18ου - 19ου αιώνα.

Μια μεγάλη ενότητα αρχειακού υλικού αφορά το αρχείο της κοινότητας Ύδρας (1708 - 1865). Υπάρχουν δεκαοχτώ χιλιάδες περίπου πρωτογενή έγγραφα, χειρόγραφα, κώδικες και κατάστιχα που σκιαγραφούν διεξοδικά τους προεπαναστατικούς, επαναστατικούς και μεταεπαναστατικούς χρόνους της Ελληνικής ιστορίας. 

Ακολουθούν αρχεία εκπαιδευτικά, διοικητικά, εκκλησιαστικά, συλλογικά κ.λ.π. που ξεκινούν χρονικά από τα μέσα του 19ου αιώνα φθάνοντας συχνά, μέχρι και τις μέρες μας.

Ο Μουσειακός χώρος λειτουργεί στο ισόγειο και στον όροφο.

Στο ισόγειο του Μουσειακού χώρου εκτίθενται κειμήλια των Βαλκανικών πολέμων και του Α' και Β' Παγκοσμίου πολέμου.

Στον προθάλαμο του ορόφου εκτίθενται υδραϊκές ενδυμασίες, ακρόπρωρα και ακροστόλια από πλοία του Αγώνα, σπουδαία μικροκαλλιτεχνήματα του 18ου - 19ου αιώνα, όπλα υδραίων αγωνιστών, ωραιότατα χαρακτικά, ναυτικοί χάρτες, η Χάρτα του Ρήγα Φεραίου κ.λ.π. Στο χώρο αυτό φυλάσσεται και η ασημένια λήκυθος με την ταριχευμένη καρδιά του Ανδρέα Μιαούλη.

Στις αίθουσες του ορόφου έχει διαμορφωθεί θαυμάσια Iστορική Πινακοθήκη με έργα μεγάλων Ελλήνων και ξένων ζωγράφων, κυρίως ελαιογραφίες αλλά και υδατογραφίες με απεικονίσεις πλοίων του Αγώνα.

Στους τοίχους του κλιμακοστασίου, που οδηγεί στον όροφο, εκτίθενται προσωπογραφίες Υδραίων αγωνιστών, φιλοτεχνημένες από γνωστούς ζωγράφους, όπως ο Παναγιώτης Τέτσης και ο Δημοσθένης Κοκκινίδης.

Ο επισκέπτης του μουσείου κινούμενος στην ατμόσφαιρα του χώρου έχει τη δυνατότητα να αναβιώσει εντός του, ολόκληρο το ηρωικό παρελθόν της Ύδρας.

Στεγάζεται στο ισόγειο του κτιρίου και περιλαμβάνει 4.000 τόμους βιβλίων, κυρίως παλαιών πολύτιμων εκδόσεων, πολλές από τις οποίες χρονολογούνται από τις αρχές του 18ου αιώνα.

Το περιεχόμενό της εμπλουτίζεται διαρκώς με νέες εκδόσεις, κατά κύριο λόγο ιστορικές και αρχειακές αλλά και λογοτεχνικές, περιοδικά, εφημερίδες κ.λ.π.

Το Αρχείο-Μουσείο φιλοξενεί 18.000 έγγραφα από τις αρχές του 18ου έως και τις αρχές του 19ου αιώνα, 12.000 τίτλους βιβλίων, ιστορικού αλλά και λογοτεχνικού περιεχομένου, καθώς και δεκάδες εκθέματα που αιφνιδιάζουν, όπως η πρωτότυπη Χάρτα του Ρήγα Φεραίου.

Το Ιστορικό Αρχείο-Mουσείο Ύδρας βρίσκεται κοντα στο Λιμεναρχείο, στην ανατολική πλευρά του λιμανιού.

Τηλέφωνο : 22980-54142